کتاب خانه‌های تاریخی قم

کتاب خانه‌های تاریخی قم

محمد امیدواریان/سوسن بیات/ نیلوفر زجاجی

جلد اول

انتشارات بوستان کتاب

در مسير شاه‌راهاي اصلي ارتباطات فرهنگي– بازرگاني شرق باستان، قم از ادوار پيش از تاريخ تا کنون حلقة ارتباط و تعامل بين مراکز و حوزه‌هاي مختلف فرهنگي ايران به شمار مي‌آمده است. قرارگيري اين محوطه در حاشية غربي کوير مرکزي و واقع شدن آن در ميانة دو شاه‌راه اصلي ارتباطي يعني جادة خراسان بزرگ و مسير ارتباطي جنوبي که خوزستان و دشت ميان‌رودان را به فلات مرکزي مرتبط مي‌سازد به اين محوطه و ساير محوطه‌هاي نوار غربي فلات مرکزي موقعيتي داده که امکان برقراري ارتباط بين حوزه‌هاي فرهنگي دشت خوزستان و جنوب غرب ايران با حوزه‌هاي فرهنگي فلات مرکزي و همچنين نواحي شمال غرب و همچنين شمال شرق از اين مسير يعني نوار غربي کوير مرکزي به عنوان آسان‌ترين و مناسب‌ترين راه ارتباطي مدنظر باشد. تا آنجا که راه تجاري ابريشم که شبکة راه‌هاي به‌ هم‌ پيوسته‌اي با هدف بازرگاني در آسيا بود در مسيري که در ايران داشت، پس از گذشتن از ساوه و مزدقان از نزديک قم عبور مي‌کرد.

بسياري از آثار به جاي‌ماندة حال حاضر در داخل شهر قم به‌ويژه خانه‌هاي تاريخي متعلق به اين دوره است. در اين زمان با صدارت ميرزا حسين‌خان سپهسالار سرشماري تعدادي از شهرهاي ايران انجام شد و آمار آنها در «مجموعة ناصري» آمد که جلد اول آن مربوط به قم بود؛ که با دقت زياد جزئيات سرشماري خانه به خانه را در بر داشت و طبق آن در آن دوره 3716 خانه در شهر قم موجود بود.

در اين زمان 70 نفر از صاحبان خانه‌ها مشهور به بنا و يا معمار بودند که اين امر مي‌تواند دليل وجود بناهاي فاخر در اين زمان باشد.

شهر از سال 1307 داراي ساختاري جديد شد. ابتدا قبرستان وسيعي که در پشت ديوار شمالي صحن نو تا مقابل مسجد امام ادامه داشت تسطيح گشت و بعد خيابان‌هاي متعددي در اطراف آن احداث شد؛ مابقي فضاي آن حوالي را به صورت باغي درآوردند و دور آن را نرده کشيدند. (فقيهي، 33) بعد دروازه‌اي که روي پل رودخانه وصل به بازار بود را به همراه بازار خراب کردند و خياباني طولاني در امتداد آن به نام خيابان آذر احداث شد. همچنين مقابل در بزرگ مسجد امام خياباني عمود بر آذر به نام بهروز احداث شد و خيابان ديگري به نام خيابان ارم از شمال به جنوب کشيده شد که از يک سمت به خيابان آذر و از سمت ديگر به راه شوسة اصفهان و کاشان منتهي مي‌گشت و در دو طرف آن بناهاي فاخري ساخته شد. (همان، 34)  اما در سال 1313 هـ.ش. سيل مهيبي خسارات بسيار زيادي به شهر وارد کرد که حدود هزار خانه تخريب شد. (همان، 31)

قم با وجود اينکه در دل کوير بنا شده است ولي رجوع به منابع تاريخي و تصاوير به‌جاي‌مانده نشام مي‌دهد که در طول تاريخ پيش از هر تخريب و آسيبي نوع معماري که متاثر از ويژگي‌هاي اقليمي و شرايط جغرافيايي بوده شرايط مطلوبي جهت زندگي فراهم آورده بوده است.  بافت متراکم و به ‌هم‌پيوستة شهر در ميان باغات و مزارع قرار داشته است، باغاتي که تعدادي از آنها هنوز در شهر موجود است.

بافت تاريخي شهرها، آثار گرانبهايي از تاريخ، فرهنگ و دانش معماري بومي‌اند که بخشي از هويت اجتماعي هر کشوري تلقي مي‌شوند. در بافت‌هاي تاريخي، به لحاظ کمي کاربري مسکن بيشترين درصد را به خود اختصاص مي‌دهد. مسکن سنتي ايران با برقراري ارتباطي شايسته با سبک زندگي و شرايط اجتماعي زمان خود همواره از مطلوبيت بالايي برخوردار بوده است. لذا بررسي کمي و کيفي مسکن سنتي ايران، ضمن معرفي معماري ارزشمند بومي، مي‌تواند راهگشاي معماران معاصر و علاقمندان باشد.

در اين کتاب به معرفي و بررسي اجمالي خانه‌هاي سنتي شهر قم پرداخته مي‌شود. خانه‌هاي سنتي باقي‌مانده در اين شهر کويري، بخشي از ميراث ارزشمند معماري اقليم گرم و خشک ايران هستند که در عين تشابه با معماري شهر‌هاي ديگر اين اقليم، در جزئيات و ظرايف به طرز هنرمندانه‌اي متفاوتند.

24 خانه‌اي که مورد بررسي قرار مي‌گيرند، متعلق به دورة قاجار و پهلوي هستند. خانه‌هاي معرفي‌شده در کتاب عبارتند از: خانة حاکم قم، خانة بروجردي، خانة توکلي، خانة  جنتي، خانة  چاوشي، خانة حرم‌پناهي،  خانة حانم بالا، خانة دربهشتي، خانة سيدباقر روحاني، خانة سيدصادق روحاني، خانة حاج علي‌قلي خان زند، خانة حاج محمد خان زند، خانة سلامت، خانة شاکري، خانة طهماسبي، خانة فيض، خانة ضاد، خانة سرکشيک‌زاده، خانة گلپايگاني، خانة لاجوردي‌زاده، خانة موحدي، خانة مولوي، خانة نيازمند و خانة يزدان‌پناه. اما لازم به ذکر است که تعداد خانه‌هاي تاريخي داخل شهر بيش از اين موارد است: خانة امام خميني، خانة دکتر فهيمي، موزة مرجعيت، خانةشيرازي،  خانة سيدحسين روحاني، خانة سيدمهدي روحاني، خانة بهروزه، خانة گلابگيرها، خانة خواهر احمدشاه، خانة ارباي خان بيگدلي، خانة بني‌فاطمه، خانة فخاران، خانة علامه، خانة کرباسيان، خانة پيروزمند و…

همسازي با اقليم سخت و خشن شهر قم از ويژگي‌هاي کلي خانه‌هاي سنتي اين شهر است. جهت‌گيري مناسب و ايجاد فضاهاي سايه‌دار، حياط‌هاي عميق با باغچه‌هاي سرسبز و حوض‌هاي پر از آب در ميان آن، بهره‌گيري از فضاي نيمه‌باز ايوان و استفاده از بادگير در قسمت تابستان‌نشين خانه از جمله تمهيداتي است براي هماهنگي با اقليم در خانه‌هاي قم ديده مي‌شود. معرفي هر خانه با بيان ويژگي‌هاي کلي آغاز مي‌شود؛ کروکي محل قرارگيري در شهر، مساحت و جهت‌گيري ساختمان. جهت‌گيري مناسب ساختمان يکي از اصول معماري سنتي ايران است که به آن رون گفته مي شود و به وضعيت حرکت خورشيد و جهت تابش نور آن، جهت وزش بادهاي مختلف و وضعيت زمين و دسترسي‌هاي بنا بستگي دارد. سه رون مرسوم در معماري سنتي ايران در خانه‌هاي مورد بررسي استفاده شده است که عبارتند از: رون راسته (امتداد شمال شرقي- جنوب غربي)، رون اصفهاني (امتداد شمال‌غربي- جنوب شرقي) و رون کرماني (امتداد شرقي- غربي).

در ابتداي بررسي فضاها و عملکردهاي خانه، به ورودي پرداخته مي‌شود. ورودي هر فضا، به عنوان اولين مکاني که با حضور در آن خصوصيات کلي فضا کشف مي‌شود در معماري سنتي ايران بخصوص در معماري خانه سنتي از اهميت و جايگاه ويژه‌اي برخوردار است و مفاهيم والايي همچون محرميت و سلسله‌مراتب، در ورودي خانه سنتي ايراني به شکل زيبايي تبلور مي‌يابد. از ديگر اجزاي مهم خانه، حياط است که در اقليم گرم و خشک اهميتي دو چندان مي‌يابد. حياط در خانه سنتي علاوه بر سازماندهي اتاق‌ها و فضاي اطراف آن، تحت تأثير فرهنگ جوامع مختلف، عملکرد گوناگوني را به خود گرفته است. ايوان نيز به عنوان فضاي نيمه‌باز نقش بسزايي در درونگرايي خانه‌هاي سنتي بر عهده دارد. اتاق‌ها نيز بر اساس اهميت و كاربردشان دورتادور حياط يا حياط‌هاي خانه چيده شده‌اند و طيفي از عمومي‌ترين تا خصوصي‌ترين فضاها را تشكيل مي‌دهند. آشپزخانه، سرويس بهداشتي و حمام نيز فضاهاي خدماتي هر خانه هستند که معمولا در بخشي از خانه قرار مي‌گرفتند که در ديدرس نباشند.

اگرچه خانه‌هاي قم  به‌طور کلي در ويژگي‌هايي که به آن اشاره شد مشترک هستند، اما در جزئيات متفاوتند و هر خانه داستاني سواي خانه‌هاي ديگر دارد که در کتاب به آن پرداخته مي‌شود. جزئياتي همچون تعداد و محل قرارگيري ورودي، شکل حياط و حوض و باغچه ميان آن، نحوه قرارگيري بنا در اطراف حياط و تزئينات در خانه‌هاي مختلف تفاوت مي‌يابد تا تنوع لازم را در خانه‌ها ايجاد کند. اين پژوهش با هدف مستندنگاري و ثبت ويژگي‌هاي معماري خانه‌هاي تاريخي به‌جاي‌مانده انجام شده است.

به اين منظور نتيجة زحمات دانشجويان رشتة معماري دانشگاه شهاب دانش و دو نفر از دانشجويان دانشگاه پيام نور قم در کلاس برداشت از بناهاي تاريخي از سال 1394 تا 1397 موردبررسي، بازبيني، بازترسيم و مطالعه قرار گرفته است و اصلاحيات لازم روي مدارک انجام شده است تا تمامي رشته‌هاي اتصال شهروندان قمي به گذشته و به نوعي به يکديگر از هم گسيخته نشود.

خانه‌های موردمطالعه بيش از 24 خانه بوده است اما براي شروع ثبت اطلاعات تاريخ معماري قم اين 24 خانه که بعضي از آنها در حين انجام کار مورد آسيب‌هاي جدي قرار گرفت و متاسفانه خانة تاريخي و ارزشمند سلامت به‌طور کامل تخريب شد،  انتخاب شدند.

ترتيب قرارگيري خانه‌ها در متن کتاب بر اساس حروف الفبا است و فقط خانة حاکم قم از اين قاعده مستثنا است و به‌عنوان خانة اول موردبررسي قرار گرفته است به  دليل اينکه پلان آن قديمي‌ترين نقشه‌اي است که از يک خانه در شهر قم در همان دورة قاجار  برداشت و ترسيم شده است و سند بسيار باارزشي براي شروع مطالعات پيرامون معماري خانه‌هاي قمي محسوب مي‌شود و لازم به ذکر است که به دليل نداشتن کدهاي ارتفاعي اين خانه، امکان ترسيم دقيق برش از آن وجود نداشت.